“AKYLLY ŞÄHER” ULGAMYNA TARAP ÝOLDA

Berkarar Döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe milli Liderimiziň gurluşyk ulgamynda amala aşyrylýan öňden görüjilikli we parasatly syýasaty iň gowy daşary ýurt tejribesiniň öwrenilmegini ösen ýurtlarda şäher hojalygyny netijeli guramagyň ýörelgeleriniň seljerilmegini, döwrebap tehnologiýalaryň, şol sanda gün energiýasynyň ulanylmagyny şeýle hem ulgamlaýyn we toplumlaýyn çemeleşmek nukdaýnazaryndan guralýan şäher düzüminiň oýlanşykly guralmagyny göz öňünde tutýar. Şonuň bilen birlikde, döwlet Baştutanymyzyň şäher ekologiýa meselelerine, bagy bossanlyga bürelmegine, daşky gurşawy gowulandyrmagyň öňde baryjy usullarynyň, serişde we energiýa tygşytlaýjy tehnologiýalarynyň, dünýä tejribeleriniň bu ugurda ulanylmagyna örän uly ähmiýet berýär.

         Käbir ösen döwletlerde ulanylýan “Akylly şäher” ulgamynyň özboluşly çözgütleri ähli umumy we aýratyn meseleler boýunça amatly gurallary gözläp tapmaga itergi berýär. Şäherleriň ilatynyň artmagy ýol dyknyşyklary, howanyň hapalanmagy energiýa çeşmeleriniň ýetmezçiligi, azyk ýetmezçiligi ýaly meseleleri döredýär.

         “Akylly şäherler” daşky gurşawa zeper ýetirmezden görkezilen meseleleri şeýle hem adamlaryň oňaýly ýaşamaklary işlemegi we bilim almagy üçin şertleri döretmek bilen bagly meseleleri çözmek üçin şertleriň dördüsiniň döredilmegini göz öňünde tutýar.

         Gün energiýasyny dolandyrmak. Eger energiýa çeşmeleriniň azalýan hem-de oňa bolan islegiň artýan döwründe olaryň oýlanşykly ulanmagy guralmasa onda üpjünçilik peseler, bahalary bolsa ýokarlanar. Bu ugurda daşky gurşawyň hem-de öýlerde energiýanyň tygşytly sarp edilmegini üpjün etmek meselelerini nazara almak gerek. Öýlerde oturdylan “akylly” ulgamlary otaglary ýyladyş we yşyklandyryş işini, durmuşda ulanylýan tehnikalaryň sarp etýän energiýasynyň takmynan möçberini yzygiderli gözegçilikde saklaýar. Ýaşaýyş jaýlarynda, edaralarda we kärhanalarda ulanylýan “A” toparyň energiýa tygşytlaýjy enjamlarynyň kömegi bilen energiýanyň artykmaç sarp edilmeginiň öňi alynýar. Önümçiliklerde bolsa, gün, suw we ýel ýaly arassa energiýa çeşmeleriniň ulanylmagy göz öňünde tutulýar, bu bolsa, olary sarp edijilere ugradylanda ýitgileri azaltmagyna mümkinçilik berýär.

Ikinji şert: ulag ulgamlaryny “intelektuallaşdyrma”. Ýol hereketinde ulag serişdeleriniň sanynyň artmagy bilen baglylykda ýollarda ýüze çykýar, dyknyşyklar wagtyň gitmegine, ýangyjynyň harçlanmagyna, howanyň hapalanmagyna getirýär. Bu meseläni çözmek, ulag akymlaryny kadalaşdyrmak üçin maglumat tehnologiýalary ulanylýar. Şäheriň belli bir nokatlarynda oturdylan senser ulgamlaryndan alynýan maglumatlaryň kömegi bilen sürüjilere ýollaryň ýagdaýy, şeýle hem barmaly ýere çenli gysga ýoly görkezýän maglumatlar iberilýär. Ýol çatryklarynda oturdylan “Akylly” datçikler ulag akymyny kadalaşdyrýar, dyknyşyklaryň döremeginiň öňüni almaga ýardam edýär. Jemgyýetçilik ulaglarynyň hereket etmegi üçin kesgitlenen zolak ýola gidýän wagty tygşytlamak babatda ýolagçylar üçin amatly ýagdaý döredýär. Şuňa mysal hökmünde “Awaza” milli syýahatçylyk zolagyny görkezmek bolar. Bu ýerde ulag gatnawlarynyň we beýleki kommunikasiýalaryň takyk we oýlanşykly ulgamy döredildi.

Üçünji şerti: Umumy elektron ulgamy. Häzir Türkmenistanda elektron senagatyny döretmek boýunça Döwlet maksatnamasy üstünlikli durmuşa geçirilýär, ol “Akylly şäher” ulgamy üçin esasy şertleri döretmäge mümkinçilik berer. Raýatlara we müşderilere elektron ulgamlary arkaly nagt däl hasaplaşyklary geçirmek üçin töleg tabşyryklarynyň dürli görnüşlerini ýa-da habarnamalaryny ugratmak üçin ösen düzüm ulgamynyň ulanylmagy ýa-da daşary çykmazdan, belli bir aralykdan maliýe amallaryny amala aşyrmaga mümkinçilik berýär. Dürli töleg kartlarynyň ornaşdyrylmagy, ýol hereketini ýeňilleşdirmek bilen kagyz petekleriniň elektron görnüşlerine çalşylmagy kagyzyň sarp edilmegini azaltmaga ýardam edip, daşky gurşawa oňyn täsirini ýetirýär.

“Akylly binalar”. Düzgün bolşy ýaly, dünýä boýunça sarp edilýän energiýanyň 40%-i binalara hyzmat etmegiň paýyna düşýär. Onuň sarp edilişini azaltmak üçin ähli ýaşaýyş jaý toplumlary we binalar senser ulgamlary bilen üpjün edilýär, alynýan maglumatlar esasynda energiýa sarp edilişini azaltmaga, howpsuzlygy, özbaşdaklygy üpjün etmäge gönükdirilen öňüni alyş çäreleri kabul edilýär. Şeýle binalar özi üçin zerur bolan energiýany işläp çykarmaga zerurdyr. Mundan başga-da suwy rejeli peýdalanmak, peýdaly çig mal hökmünde akar suwlaryny gaýtadan ulanmak ýaly işleri dolandyrmak mümkindir.

“Akylly şäher” ulgamynyň netijeliligini aýdyň mysallary hökmünde gün energiýasyny üstünlikli peýdalanmagyň birnäçe maglumatlaryny hem-de dünýäniň käbir şäherlerinde ulanylýan özboluşly çözgütleri görkezmek bolar.

“Tesla” kompaniýasynyň işi şeýle mysallaryň biri bolup hyzmat edýär. Ol diňe elektro mobilleriň önümçiligi bilen çäklenmän, eýsem öz işläp taýýarlan energiýa toplaýjylary we täze tehnologiýalary bilen hem tanalýar. Innowasiýalara aýratyn üns berýän “Tesla” bir gatly jaýlar üçin niýetlenen gün batereýalaryndan ybarat üçegi işläp taýýarlady. Kompaniýanyň täzelikleriniň hatarynda – Power Ball iki energiýa toplaýjysy bolup, onuň kuwwaty bir hojalygy we elektromobili elektrik energiýasy bilen üpjün etmäge mümkinçilik berýär.

Däbe öwrülen çerepisanyň ornuna gün panelleri bolan üçekleriň ulanylmagy jaýyň ygallardan goralmagyny üpjün eder. Olar öz dizaýny, reňk öwüşginleri we şekilleri bilen hem tapawutlanýar. Bu önümiň dürli görnüşleri bolmagy müşderilere jaýyň ýüzünden we otaglaryň ýerleşdirilişinden ugur almak bilen, öz islegine görä olary saýlamaga, şunlukda jaýlaryň daşky keşbiniň birmeňzeşliginden gaça durmaga mümkinçilik berýär. Gün panelli üçekler çerepisalardan has mäkämdir. Synag geçirilende agramy meňzeş bolan daşlar çerepisa we gün panelli üçege oklanyldy. Şunda çerepisa harap boldy, täze üçek bolsa, diňe jaýryldy.

Mälim boluşy ýaly, energiýanyň alternatiw çeşmeleriniň ulanylmagy howanyň we tebigatyň arassalygyna uly täsirini ýetirýär. Emma ýylyň islendik pasylynda we islendik howa şertlerinde ýelden ýa-da günden, hat-da akar suw çeşmelerinden energiýa almak mümkin däl. Suwuň kesilmegi önümçiligiň togtamagyna ýa-da peselmegine getirip biler. Ösen tehnologiýalaryň ulanylmagy bökdençlikleriň öňüni almaga mümkinçilik berýär. Gün energiýasy has arassasy hasaplanýar. Gün beketleri ýagmyrly ýa-da bulutly howada garaşylýan netijelerini bermeýär. Şeýle ýagdaýyň öňüni almak maksady bilen Hytaýly hünärmenler ýagyş damjalaryndan energiýa işläp çykarýan gün panellerini taýýarladylar. Emma bu usul entäk hiç hilli netije bermeýär. Bu tehnologiýanyň kämilleşdirilmegi paneller islendik howa şertlerinde öz işjeňligini ýitirmez we energiýa öndürmegini dowam eder. Bu bolsa, öz nobatynda güneşli sebitlerde şeýle tehnologiýalar arkaly işlenilip taýýarlanylýan energiýanyň arassa görnüşlerinden peýdalanmaga mümkinçilik berer.

Aýdyň mysallaryň ýene-de biri hökmünde aždarhanyň görnüşinde Taýwanda gurulan Milli stadiony görkezmek bolar. Ol 2009-njy ýylda Bütindünýä oýunlaryny- sportuň olimpiýa däl görnüşlerini geçirmek üçin  guruldy. Häzir futbol ýaryşlaryny geçirmek üçin ulanylýan milli stadion 55 müň tomaşaçy üçin niýetlenendir. Stadionyň münberleri gün energiýasyny elektrik toguna öwürýän fotoelementler bilen üpjün edildi. Bu desga gün energiýasyny ulanýan dünýäde ilkinji stadion diýen adyna eýe boldy. Işlenip çykarylýan elektrik energiýasy stadionyň ähli böleklerini doly üpjün edýär. Çärelerden boş günler işlenip çykarylýan energiýa ýerli ýaşaýjylaryň hajatlaryna sarp edilýär.

Şu ýerde Saud Arabystanynda gurulmagy meýilleşdirilen, dünýädäki iri ferma barada iki agyz durup geçeliň, ol gün batareýalarynda işlediler. Bu desganyň kuwwaty beýleki taslamalar bilen deňeşdirilende 100 esse ýokary bolar. Bahasy ABŞ-nyň 200 milliard dollaryna barabar bolan bu fermanyň gurluşygyny 2030-njy ýylda tamamlamak göz öňünde tutulýar.